بررسی ویژگی های عنصر گیرنده در ارتباطات اسلامی

حسین تملکی[1]

علی فرهادیان آرانی[2]

چکیده:

ارتباطات را می­توان عنصر الزام آور توفیق در تمام سیستم­ها و زیر سیستم­هایاجتماعی تلقی نمود، به صورتی که موفقیت در آن به منزله عامل بزرگی در بروندادهای یکپدیده اجتماعی به شمار می آید؛ اما باید توجه داشت که یکی از مهمترین عوامل تعیینکننده موفقیت در ارتباطات شناخت ویژگیهای عنصر «دریافت کننده» پیام می­باشد. در اینمقاله هدف بررسی ویژگیهای عنصر «دریافت کننده» پیام می­باشد و سعی شده است پس ازبررسی ویژگیهای عنصر «دریافت کننده» در نظریات مطرح عرصه ارتباطات، به بررسی اینمفهوم در تعالیم اسلامی (با تاکید بر تفسیر نور) پرداخته شود. در نهایت پس از بررسیآیات قرانی مهمترین شاخص های ابعاد مخاطب را انتخاب نموده و این شاخص ها را بااستفاده از پرسشنامه مورد سنجش خبرگان قرار خواهیم داد.

 

مقدمه

صاحبنظران عرصه اجتماع جملگی بر این باورند که "انسان موجودی اجتماعی" است و آشکاراست که این ماهیت اجتماعی، آدمی را به برقراری ارتباط با دیگران و ایجاد رابطه ایبا وجوه گوناگون اجتماعی که در آن زندگی می کند رهنمون می­سازد علی رغم اینکهانسانها با توجه به ساخت روانی و شرایط تربیتی و ویژگی های محیطی در سلسله­ای ازارتباطات که از جنبه­های «نوع» و «چگونگی» با هم تفاوت دارند، گرفتارند. « چگونگی »و « نوع » برقراری ارتباط در انسان ها، همانند شیوه زندگی و فرهنگ آنها می باشد،بدین معنی که به تبع تغییر در عناصر فرهنگی یک جامعه، شبکه ارتباطی آن جامعه نیزمتحول خواهد شد. (دهقان،1387: 16)

البته باید توجه داشت که ارتباطات موثر هدف نهایی هر رابطه ای به حساب نمی­آید بلکهباید وسیله­ای برای کسب هدف تلقی گردد. در واقع هر نوع فعالیت سازمان یافته ای، بهارتباطات نیازمند است از همین رو تنها راه موثر و کارامد در جهت هدایت افکار افرادو گروه­های کاری سازمان دهی عنصر ارتباطات خواهد بود. اما آنچه بیش از برقراریارتباط می بایست مد نظر فرستنده پیام قرار گیرد نوع دریافت گیرنده پیام می­باشد چراکه در اصل هدف هر ارتباطی تاثیرگذاری روی گیرنده ارتباط می­باشد. اسلام نیز تاکیدخاصی بر گیرنده پیام و نوع دریافت مخاطب از پیام دارد، از این رو در این مقاله سعیمی­شود پس از بررسی مدل ها و نظریات مطرح در عرصه ارتباطات ویژگی های عنصر گیرندهدر فراگردهای ارتباطات با تاکید بر آیات قرآن (تفسیر نور) ارائه گردد.

پیشینه و روش تحقیق

باتوجه به بررسی های انجام شده می توان گفت تحقیق خاصی در رابطه با ارائه شاخص دررابطه با عنصر گیرنده در ارتباطات متخذ از آیات و روایات انجام نگرفته است. با اینوجود فرهنگی(1373) به صورت کلی به مبانی ارتباطات سازمانی پرداخته، در تحقیقی کهتوسط احمدی (1383) صورت گرفته است باز هم به بررسی کلی ارتباطات در قالب رفتارسازمانی با رویکردی اسلامی پرداخته شده، الوانی (1383) به بررسی کلی ارتباطات ازدیدگاه اسلام اشاره نموده است، همچنین شفیعی (1386) به بررسی کلی رفتار سازمانی بارویکرد اسلامی پرداخته است اما به بررسی ویژگی های عناصر تحقیق نپرداخته است؛ دربین آثار دانشمندان خارجی آنچه مرتبط با عنصر گیرنده مطرح شده بیشتر دسته بندی هاییاست که از انواع مخاطبان و ویژگی های آنها بیان گشته است به عنوان مثالReily (1951)اصطلاح مخاطب سرسخت را مطرح نمود، کاتز (1974) نظریه استفادهو رضامندی را بیان کرد، Palm(1989) به دسته بندی مخاطبان اشاره و والستون(1983) به بررسی ویژگی های مخاطبپرداخت.

از لحاظ روش تحقیق  این تحقیق از لحاظ فلسفه و پارادایم حاکم از نوعپژوهش های تفسیری است و مبنای فلسفی آن پدیدار شناسی است، روش ها و ابزارهایگردآوری اطلاعات به صورت مطالعات کتابخانه ای و تحلیل محتوا با استفاده از تفسیرنور می باشد و دارای هدف اکتشافی می باشد. یعنی در این تحقیق سعی شده است ابتدامهمترین نظریه های موجود در زمینه عنصرگیرنده در ارتباطات بیان شود و سپس بااستفاده از تفسیر نور و مرور همه مباحث این تفسیر مباحث مرتبط با عنصر  گیرنده درارتباطات استخراج گردد.

پساز بررسی آیات قرانی مهمترین شاخص های ابعاد مخاطب را انتخاب نموده و این شاخص هارا با استفاده از پرسشنامه مورد سنجش خبرگان قرار خواهیم داد.

تعریف ارتباطات

ارسطو فيلسوف يونانى شايد اولين انديشمندى باشد که ۲۳۰۰ سال پيش نخستين بار درزمينهٔ ارتباط سخن گفت. او در کتاب مطالعهٔمعانى بيان (ريطوريقا)[3]که معمولاً آن را مترادف ارتباط مى‌دانند، در تعريف ارتباط مى‌نويسد:

ارتباط عبارت است از جست‌وجو براى دست يافتن به کليهٔوسايل و امکانات موجود براى ترغيب و اقناع[4]ديگران (Rhys.1946.p6).

شايد بسيارى از تعريف‌هائى که براى ارتباط ارائه شده تا حدودى از تعريف ارسطوسرچشمه گرفته باشد. به عنوان مثال ويلبر شرام در کتاب فراگرد و تأثير ارتباط جمعىمى‌گويد: در فراگرد ارتباط به‌طور کلى ما مى‌خواهيم با گيرندهٔ پيام خود در يک موردو مسئلهٔ معين همانندى (اشتراک فکر) ايجاد کنيم (Schramm.1954.p3).

گروهى از انديشمندان ارتباط در تعاريفى که ارائه داده‌اند، مسئلهٔ ترغيب و اقناعيا همانندى و اشتراک فکر را با ابعاد گسترده‌تر و به‌‌صورت تأثير مطرح کرده‌اند.براى نمونه مى‌توان گفته‌ٔتئودورنيو کامب، را در کتاب روانشناسى اجتماعى ذکر کرد، او پذيرش تأثير را مهم‌ترينمسئله در ارتباط دانسته است، ”هرگاه شخصى تأثيرى[5]را بپذيرد که ديگرى در مورد او اراده کرده است. دومى با اولى ارتباط برقرار کردهاست.“ Newcomb.1950.p269)“.

کلودشنن در کتاب نظريه‌هاى رياضى ارتباط مى‌نويسد:  

ارتباط عبارت است از تمام روش‌هائى، که از طريق آن ممکن است ذهنى بر ذهن ديگرتأثير بگذارد. اين عمل نه تنها با نوشته يا صحبت کردن بلکه حتى با موسيقي، هنرهاىتصويري، تئاتر، باله و عملاً تمام رفتارهاى انسانى عملى است (Schannon.1949.p6).

 برخىديگر از کارشناسان ارتباطات، مسئله تأثير را در تعريف خود به‌صورت محرک و پاسخ[6]،مطرح کرده‌اند:

دانشمندانى چون ازگود عمل تأثيرگذارى و تأثيرپذيرى را نه فقط بين افراد بلکه بينسيستم‌ها مطرح کرده‌است. آزگود مى‌گويد: ”وقتى ما ارتباط برقرار مى‌کنيم که يکسيستم يا يک منبع روى حالت و چگونگى يا اعمال سيستم ديگر تأثير بگذارد. مقصد يادريافت‌کننده از طريق انتخاب علائم متناوب که مى‌تواند در کانال حمل شود با فرستندهمرتبط مى‌شود. در روياروئى با سيستم‌‌هاى ارتباط انسانى معمولاً ما علائمىمى‌فرستيم که پيام محسوب مى‌شوند. اينها اکثراً (نه الزاماً، در همه موارد) به‌صورتپيام‌هاى زبانى و بيانى هستند“ ( Osgood,1957,p272).

عدهٔ ديگرى از دانشمندان علوم ارتباطات، در تعريف‌هاى خود، عناصر موجود در جريانارتباط را نيز مورد توجه قرار داده‌اند همانند لاسول.

مدل گونهٔ لاسول در پنج عبارت کوتاه خلاصه شده است:  

-چه کسي؟  

-چه مى‌گويد؟  

-در چه کانالي؟  

-به چه کسي؟  

 -با چه تأثيرى ؟ (Lswel,1948)

به اين ترتيب لاسول در مدل گونهٔ خود، فرستنده يا منبع، پيام، کانال، گيرنده وتأثير را مطرح کرده است. 

ازمیان دانشمندان ایرانی مقیم خارج مولانا با دیدگاهی اسلامی به موضوع نگریسته است؛وی با تفاوت قائل شدن بین واژه ارتباطات در دین اسلام و زبان لاتین می‌گوید:«جالباست يادآور شويم كه مفهوم Communicationدر كاربرد لاتينش در ادبيات اسلامي جاييندارد و زماني كه در متون اسلامي استعمال و ترجمه مي‌شود، اين اصطلاح به‌جاي مفهوماجتماعي، معناي فني‌تري به‌خود مي‌گيرد. كاربرد ذره‌اي ارتباطات در يك متن غيراسلامي، بر جنبه‌هاي كمي و خطي روند تأكيد مي‌ورزد؛ نه بر مفاهيم فرهنگي و شناختيآن. هنگامي كه روند ارتباطات و تعاملات را در يك متن اسلامي مورد ملاحظه قرار دهيم،مي‌بينيم كه اصطلاح مزبور با كلماتي نظير برادري، همبستگي، اتحاد و تفاهم نزديكيدارد.» (مولانا؛ 1384: 190-189)

درنهایت می توان به تعریف محسنیان راد اشاره کرد که در حقیقت جامع تمامی تعاریف بالااز ارتباط است از دید وی «ارتباط عبارت است از فراگرد انتقال پیام از سوی فرستندهبرای گیرنده، مشروط بر آن‌که در گیرنده‌ی پیام، مشابهت معنی با معنی مود نظرفرستنده پیام ایجاد شود». (محسنیان‌راد؛ 1385: 57)

نتیجه اینکه ارتباط سنگ‌بنای جامعه انسانی است و انسان از دیرباز برای شناخت واقعیتبه نظام‌های ارتباطی مناسب با مقتضیات زمان خود متوسل بوده است. دوران اولیهارتباط، به‌نحوه‌ی دیداری و شنیداری رقم خورد تا اینكه در قرن 16 میلادی با اختراعچاپ، انقلابی عظیم در این عرصه رخ داد و ارتباط، شكل تازه‌ای به‌خود گرفت.(دادگران؛ 1385: 12-11) در عصر حاضر نیز با ورود به «عصر اطلاعات» ارتباطات بیناشخاص، گروه ها، ملت ها و ارتباطات بین الملل نه تنها به عنوان توسعه سخت افزاری ونرم افزاری نمود پیدا کرده است بلکه بسیار مهمتر به عنوان توسعه اجتماعی و رفتاریدر حال ظهور و بروز می باشد.

مدل های پایه ارتباطاتی

درمورد ارتباطات مدلهای گوناگونی ارائه شده است، مثلا شانون و ویور و مدل تعاملیبارنلوند که اجزاء ارتباط را شامل فرستنده، رمز گذاری، پیام، مجرای رمزخوانی وگیرنده می­دانند؛ و یا کریتز علاوه بر موارد قبلی جزء اختلالات را هم اضافه می­کند.در واقع مدلهای پایه ارتباطی عبارتند از:

1.فرمول لسول:

لسول در سال 1948 در مقاله­ای فرآیند ارتباط را شامل موارد ذیل بیان کرد(Katz,1987:17-11):

• ·چه کسی؟
• ·چه می­گوید؟
• ·از چه مجرایی؟
• ·به چه کسی؟
• ·و با چه تاثیری؟

 

2.مدل های شنون و ویوو، ازگود و شرام ، دنس:

این مدلها با تفاوتهای زیادی که دارند از یک ویژگی مشترک برخوردارند که به ارتباطاتبه عنوان یک فرایند نگریسته اند. اولین مدل را کلارشنون در سال 1940 و دومی توسطویلبر شرام در اوایل 1950 ارائه شد که در همه اینها ارتباطات یک فرآیند خطی و یکطرفه توصیف می­شود که این مدلها عامل «پارازیت» را هم ارائه می­کنند(Dance,1970:74-70).

 

3.دستاورد دفلور:

دفلور در سال 1966 مدل شنون و ویوور را درباره مقایسه معنای پیام تولید شده بامعنای دریافت شده گسترش داد. او خاطر نشان کرد که در فرآیند ارتباطات، معنا تبدیلبه پیام می­شود و توضیح داد که چگونه فرستنده، «پیام» را به «اطلاعات» تبدیلمی­کند(1970:48-40(Defleur,.

 

4.مدل دایره ای ازگود و شرام:

این مدل که در سال 1954 ارائه شد در واقع بیشتر معطوف به مجراهایی است که فرستنده وگیرنده را به هم مرتبط می­سازد(Tunstall,1971:38).

 

5.مدل کلی گربند درباره ارتباطات:

این مدل که در سال 1956 ارائه گردید بسته به نوع موقعیت ارتباطی­ای که توضیح می­دهدممکن است به اشکال مختلف بروز شود و اجزای آن را می­توان به عنوان عناصر سازنده درنظر گرفت که فرآیندهای ساده و پیچیده ارتباطی را یکی به عنوان تولید (پیامها) ودیگری را به عنوان دریافت تشریح می­کند(Kreps,1989:99-90).

 

6.مدل نیوکام:

این مدل ارائه بسیار ساده­ی دینامیک روابط ارتباطی بین دو فرد است که در دل مجموعهوسیعی از عقاید درباره تغییر نگرش شکل­گیری افکار عمومی و تبلیغات قرار دارد. (Newcomb,1953:10-60).

 

7.مدل مفهومی وستلی و مک­لین:

این مدل که به سال 1957 برمی­گردد اوضاع بسیار پیچیده ارتباطات جمعی را نشان می­دهدو در عین حال ویژگی سیستماتیک و به هم مرتبط همسویی دو شخص را در ارتباط با اشیایخارجی حفظ می­کند(Westleyand Maclean,1957: 30).

 

دقت و تامل در مدل های ارتباطی نشان می­دهد که از زمان ارسطو تاکنون در مدل هایارتباطی تحول ماهوی رخ نداده است. عناصر کنونی ارتباط همان عناصر سه گانه است کهامروزه با عناوین «فرستنده پیام» ، «پیام» و «گیرنده پیام» یا مخاطب از آنها ناممی­برند. علت این عدم تحول این است که در توان ارتباطی انسان، که وجه ممیزه انسانبا سایر حیوانات از یک سو و مهمترین عنصر فرهنگ از سوی دیگر است، تفاوتی حاصل نشدهاست. اتفاقا با فروکش نمودن تب اثبات­گرایی در علوم اجتماعی، مدل های اجتماعی اقبالخویش را حداقل به عنوان کانون مباحث دانشگاهی از دست داده و رویکرد هنجاری بهارتباطات اهمیت یافته­اند. مدل های مکانیکی در صدد توضیح دقیق فرآیند ارتباط بودنددر حالی که رویکرد هنجاری در صدد ارائه اصول اخلاقی و الزامات حقوقی است که رعایتآنها فرآیند ارتباطات را بهبود می­بخشند.

هایدر(1983) در زمینه اشاعه یا انشاء پیام به وسیله یک پیام فرست(فرستنده پیام) یانوآور به مخاطبان یا اعضاء در یک جامعه مفروض یک مدل مثلثی ساده به ترتیب ذیل ترسیمنموده است:

 

 

 

  

    ویمعتقد است گونه ایده­آل هنجارآور توسط یک نوآور یا فرستنده پیام، بوجود می آید کهاضلاع سه­گانه مثلث مثبت بوده و بدترین حالت زمانی است که هر سه منفی باشند.

دراین مدل کنش­های ارتباطی معمول، مورد بحث قرار نمی­گیرد بلکه مدل درصدد توضیحارتباطات استراتژیک است که در آن پیام فرست(فرستنده پیام) درصد تغییر نگرش مخاطب ورفتار مخاطب است. هنجاری آوری بدین معناست که پیام فرست(فرستنده پیام) هنجار جدیدیرا مطرح نموده و تلاش می­کند مخاطب را اقناع کند.

دراندیشه هایدر، مثبت بودن اضلاع به تناسب معانی مختلفی را پیدا می­کند. رابطهA-Bزمانی مثبت است که پیام فرست با پیام مناسب باشد. این تناسب در حوزه­های مختلفمتفاوت است. در حوزه معرفت های انسانی به ویژه معارف دینی این تناسب به عامل بودنپیام فرست به محتوای پیام بستگی دارد که در ادبیات علوم ارتباطات از آن با مفهوم«اعتبار منبع» یاد می­شود.

رابطه A-Cزمانی مثبت است که مخاطبان یک پیام فرست نگرش مثبت به وی داشته باشند. البته نگرشمثبت هم تا حدود زیادی به پاکدامنی و اعتبار منبع بستگی دارد. رابطه B-Cهنگامی مثبت است که پیام منطبق با نیازهای اساسی مخاطبان باشد. اما با توجه به اینکه هدف این مقاله بررسی ویژگی های عنصر  فرستنده می­باشد به تشریح آن می­پردازیم:

نظریات مرتبط با  مخاطب

مقدمتا بایستی گفت دو رویکرد نسبت به مخاطب وجود دارد، یک رویکرد که مورد نظرمحققان پژوهش‌های ارتباط جمعی است، مخاطب را به عنوان کسی که داوطلبانه به محتوا یارسانه معینی روی می‌آورد، معرفی می‌کند. بر این اساس، مخاطب، عبارت است ازدریافت‌کننده‌ای که در مدل ساده خطی ارتباط(منبع، مجرا، کانال، پیام، دریافت‌کنندهو اثرات)، مطرح می‌شود. رویکرد دوم، مخاطب را به عنوان گروهی از افراد که ارتباط‌گرقصد دسترسی به آن‌ها را دارد، معرفی می‌کند. این دیدگاه، پیرامون مخاطب مورد نظربرنامه‌ریزان ارتباطی می‌باشد.(مک کوایل،1376: 285)

درزمینه مخاطب نظریه های گوناگونی ارائه شده است که هر یک از جنبه های گوناگون بهبررسی این پدیده پرداخته اند، که در این جا به صورت کلی به بیان مهمترین نظریه ها ومطالب بیان شده می پردازیم:

-مخاطب سرسخت:

باوئر( 1964) اصطلاح مخاطب سرسخت را وضع کرد تا نشان دهد که گاهی مخاطب از پذیرفتنآنچه پیام آور عرضه می کند، اکراه دارد و آنچه را که پیام آور عرضه می کند نه تنهاقبول نمی کند بلکه گاهی اوقات در مقابل آن مقاومت هم می کند که البته این مقاومت میتواند علت های گوناگونی داشته باشد که باوئر از این نوع مخاطب تحت عنوان مخاطبسرسخت یاد کرده است(Rogers,1981:28).

- رویکرد استفاده و خشنودی:

بلومر و کاتز (1974) ادعا کردند که مخاطبان کم و بیش به صورت فعال دنبال پیام هاییهستند که بیشترین خشنودی را فراهم می کند. که این خشنودی با تامین نیازهایی چونآگاهی ، هویت شخصی و یگانگی کنش متقابل اجتماعی و فراغت ایجاد می شود، که این نظریهتحت عنوان رویکرد استفاده و خشنودی عنوان می شود(Windahl,1981: 63)

- خشنودی های مطلوب و مکتسب:

این مفهوم که توسط پالمگرین ودی برن(1985) ارائه شد روشی است برای ارزیابی محتوایارتباط. این نظریه در واقع بیان کننده این است که مخاطبان به دنبال کسب پیام هاییهستند که خشنودی و رضایت آنها را جلب کند و در واقع مخاطبان فعال و تعیین کننده میباشند(Haslett,1987:12-50).

- نظریه پذیر پذیرش:

این نظریه به این موضوع که گیرنده چگونه به محتوای معین روی می آورد و آن را تفسیرمی کند می پردازد و بیان کننده روش هایی  است که مخاطب با استفاده از آنها به تحلیلو تفسیر پیام می پردازند. (Windahl,1981: 63)

- کارکردهای مخاطبان :

مخاطبان ممكن است كاركردهای مختلفی داشته باشند كه برخی از آنها از این قرارند:

·مخاطب بعنوان بازار؛ مك‌كوایل مخاطب را بعنوان بازار، چنین تعریفمی‌كند: «توده‌ای از مشتریان بالقوه با زمینۀ اجتماعی- اقتصادی شناخته‌شده؛ كهرسانه یا پیام به سمت آن هدایت می‌شود»

·مخاطب بعنوان ارتباط‌گر؛ تعداد اندكی از نظریه‌های ارتباط جمعیتصدیق كرده‌اند كه مخاطب می‌تواند به عنوان فرستنده یا ارتباط‌گر فعال عمل كند.

·مخاطب بعنوان مشتری؛ در بسیاری از تلاش‌های ارتباطی، مخاطبان،بعنوان مشتریان و بهره‌وران ارتباط تلقی می‌شوند و مخاطب، مانند مشتری بازارهایتجاری، مصرف‌كنندۀ نهایی یك خدمت یا محصول تلقی می‌شوند.

·مخاطب بعنوان گیرنده؛ ارزیابی‌های متعدد سنتی درباره رفتار مخاطب،فرد مخاطب را موجود نسبتاً منفعلی در نظر می‌گیرند كه محتوای ارتباط جمعی را بهشیوه‌ای منطقی و قابل پیش‌بینی، دریافت كرده و نسبت به آن واكنش نشان می‌دهد.

·مخاطب بعنوان آفریننده؛ "دروین" همگام با روان‌شناسی تكوین، اعتقاددارد، مردم در تلاش برای معنادار نمودن دنیای اطرافشان، اطلاعات خاص خود رامی‌آفرینند. در این مفهوم‌سازی، افراد فعالند و نتیجه فعالیت‌ معناسازی آنان تا حدزیادی ویژه و منحصر به فرد است. (ویندال و دیگران، 1376: 297- 290.)

- دسته بندی مخاطبان :

مخاطبان از جنبه های گوناگون دسته بندی شده اند از جمله: بر مبنای ویژگی های جمعیتشناختی، بر حسب باورها(Palmand Windahl, 1989:105)، بر اساس نگرش ها(lumsdainand Janis, 1953:74)،بر مبنای رفتار(Strid,1988:41)،بر مبنای اصل دسترسی، بر اساس منابع مخاطبان، بر مبنای مراحل فراگرد (Rogers,1983:29)، بر مبنای استفاده از پیام،  بر اساس موضوع و ارتباط (Grunig,1984:64-60)، بر اساس مجرا و پیام.

بنابراین به صورت خلاصه می توان گفت در زمینه مخاطب شناسی در سنت مکاتب کثرت گرا ،توده مردم منفعل بوده و به سهولت تحت تاثیر پیام قرار می گیرد و دیدگاه هایی همچونتئوری گلوله ای از ویلبرت شرام،  تئوری محرک-پاسخ از دفلور نشان دهنده ی مقهور بودنتوده نسبت به پیام فرست بدون توجه به محتوای پیام است، که این اندیشه مولود ظرفزمانی نیمه اول قرن اول قرن بیستم است. اما دیری نپایید که این اندیشه بدون اعتبارشد. تئوری های استفاده و رضایتمندی که توسط کاتزو بلومر در سال 1974 ارائه شدمخاطب را فعال پنداشته و به جای سوال از این که پیام فرست با مردم چه می کند، اینسوال را مطرح ساخت که مردم و مخاطب با پیام فرست چه می کنند.  از بعد هنجاری وتجویزی همه تئوری ها دست کم در سطح نظر به فعال و خلاق بودن مخاطبان ارج می نهند.

البته از نظر مکاتب الهی مخاطب بسیار ارزشمند است و از دیدگاه مکاتب ساختی-کارکردیمخاطبان موجب ایجاد پیام می گردند. بنابراین به طور خلاصه می توان گفت که مخاطببیانگر حدی است که آدمی می تواند بر اساس آن اطلاعات واقعی را ببار آورده و از یکپیام کلامی نتیجه گیری دقیق کند که این دریافت تابعی از شنونده، گوینده، پیام ومختصات محیطی است.( والستون بارکر، 1983: 178) 

باتوجه به این که هدف این مقاله بررسی ابعاد مخاطب در فراگرد ارتباطات از دیدگاه قرآناست به این مهم می پردازیم.

دراین بخش با توجه بررسی های صورت گرفته در آیات قران بر اساس تفسیر نور، به برخی ازعوامل تاثیر گذار بر درک مخاطب از پیام اشاره می شود و در نهایت این نخبگان خواهندبود که این شاخص ها را بر اساس میزان اهمیت رتبه بندی خواهند نمود.

 

عوامل تاثیرگذار بر درک مخاطب:

1.ظرفیت درونی

درمورد عوامل تاثیرگذار بر درک مخاطبان، قرآن کریم آیاتی را بیان نموده است که توجهفراوانی به ظرفیت و اوضاع مخاطب می نماید، به عنوان نمونه می توان به سور اعراف 58،نمل80 ، اسراء82، مائده 83 و 91،  زمر 17و بقره219 اشاره نمود. در ذیل برای نمونهآیات 58 سوره اعراف و 82 سوره اسراء را مورد بررسی قرار خواهیم داد. (تفسير نور،ج‏4، ص: 88)

«وَ الْبَلَدُ الطَّيِّبُ يَخْرُجُ نَباتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَ الَّذِي خَبُثَ لايَخْرُجُ إِلاَّ نَكِداً كَذلِكَ نُصَرِّفُ الْآياتِ لِقَوْمٍ يَشْكُرُونَ»  (سورهالأعراف، آیه58)- و سرزمين پاك (و آماده)، گياهش به اذن پروردگارش بيرون مى‏آيد.امّا زمينى كه خبيث (و شوره‏زار) است، جز محصولى اندك و بى‏فايده بيرون نمى‏دهد. مااين چنين آيات خويش را براى گروه شكرگزار، گونه‏گون بيان مى‏كنيم.

همچنین آیه 82 سوره اسراء که می فرماید «وَ نُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ ما هُوَشِفاءٌ وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِينَ وَ لا يَزِيدُ الظَّالِمِينَ إِلَّا خَساراً» واز قرآن، آنچه شفا و رحمت است برای مؤمنان، نازل می‌کنیم؛ و ستمگران را جز خسران (وزیان) نمی‌افزاید.

ازآیات فوق می توان اینگونه برداشت نمود که؛

1.درفرایند برقراری ارتباط تنها نحوه ارسال پیام عنصر اصلی نیست بلکه ظرفیت وجودی مخاطبنیز در تاثیرپذیری پیام مهم خواهد بود. در آیه فوق تنها نزول رحمت براى سعادت كافىنيست، قابليّت و ظرفيّت محل هم لازم است. «وَ الْبَلَدُ الطَّيِّبُ».

2.درفرایند ارتباط گاهی اوقات تمامی عوامل مهیاست اما باز هم ارتباط موثر تحقق نمی یابددر این رابطه بایستی گفت گرچه نظام طبيعت، بر قوانين خاص خود استوار است، اما همهچيز زير نظر و با اراده و اذن پروردگار صورت مى‏پذيرد. «بِإِذْنِ رَبِّهِ»

3.شیوه ارسال پیام در فرایند ارتباط بدین صورت است که برای تاثیر بیشتر از شیوه هایمختلف استفاده شود، ارشاد و تبليغ بايد متعدّد و متنوّع باشد تا به نتيجه نزديكشويم. «نُصَرِّفُ الْآياتِ»

در حقیقتمی توان گفت یکی از امتیازات پیامبران و روحانیون در طول تاریخ در امر پیام رسانینسبت به دیگر نخبگان و جوامع علمی مانند روشنفکران این است که پیام را به صورت طبقهبندی شده بیان می کنند؛ چرا که "با مخاطبینشان به اندازه عقل هایشان سخن می گویند"[7]بنابراین با هر کسی که حرف می زنند، ظرفیت عقل و سطح فکری شان را در نظر می گیرند ومتناسب عقل و فکر و سن و فهم آنان با او حرف می زنند.

2.میزان آزادی مخاطب:

ازدیدگاه اسلام، مخاطب موجودی مسلوب الاراده نیست بلکه انسانی است مختار و دارایآزادی (زمر18) در تفسیر آمده است که «الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَفَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولئِكَ الَّذِينَ هَداهُمُ اللَّهُ وَ أُولئِكَ هُمْأُولُوا الْأَلْبابِ»-آنان كه سخن را با دقّت مى‏شنوند و بهترين آن را پيروىمى‏كنند، آنانند كه خداوند هدايتشان نموده و آنانند همان خردمندان. (تفسير نور،ج‏10، ص: 156):

ازآیه فوق می توان اینگونه برداشت نمود که؛

1)درفرایند ارتباطی بایستی زمینه انتخاب را برای مخاطب فراهم نمود و به او حق انتخابداد تا از میان سخنان موجود بهترین آنها را انتخاب کند. از آیه فوق نیز همین برداشتاستنباط می شود؛ منتهی به شرط آنکه؛

1. گیرنده به كلام توجّه كند،نه به گوينده و دچار شخصيّت‏زدگى نشوند. «يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ»

2.كسانى حقّ شنيدن هر سخنى را دارند كه از نظر علمى و منطقى قدرت تشخيص احسن را داشتهباشند. «يَسْتَمِعُونَ ... فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ»

2)درفرایند ارتباط گیرنده می بایست بهترین منبع و مجرا را برای دریافت پیام انتخاب کند،به عبارتی گیرنده درپی پیام خوب نباشد، بهترین و درست ترین را دنبال كند. در اینصورت است که درک مخاطب از پیام افزایش خواهد یافت و مخاطب بهترین و جامع ترین پیامرا برخواهد گزید.

 

3.تنوع زیستی مخاطب

بیان کننده این است که خداوند مخاطبان را از لحاظ موهبت ها و توانایی ها مختلفآفریده است که باید در انواع ارتباطات این تنوع زیستی مورد توجه قرار گیرد. آیاتقرانی چون آیه 13 سوره حجرات که می فرماید «یا أَیهَا النَّاسُ إِنَّاخَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَلِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ إِنَّ اللَّهَعَلِیمٌ خَبِیرٌ» ای مردم! ما شما را از یک مرد و زن آفریدیم و شما را تیره‌ها وقبیله‌ها قرار دادیم تا یکدیگر را بشناسید؛ (اینها ملاک امتیاز نیست،) گرامی‌ترینشما نزد خداوند با تقواترین شماست؛ خداوند دانا و آگاه است! و یا آیه 14 سوره نوح«وَقَدْ خَلَقَكُمْ أَطْوَارًا» در حالی که شما را مختلف آفرید به همین مساله میپردازد.

ازآیات فوق اینگونه می توان برداشت نمود که؛

1.درنظام آفرینش همه ی انسان ها یک شکل و با ظرفیت های یکسانی خلق نشده اند بکه اختلافو تنوع موجود در بین آنها با هدف تعارف و شناخت ایجاد شده است.

2.درفرایند ارتباطی فرستندگان یک پیام بایستی این مطلب را مد نظر قرار دهند که گیرندگانپیام، اشخاصی با ویژگی های یکسان نیستند بلکه تنوع و دگرگونی خصوصیت بارز آنهاست.

3.ارسال پیام های یکسان برای افرادی که با ویژگی های زیستی متنوع باعث خواهد شد نهتنها اهداف از پیش تعیین شده محقق نشود بلکه این احتمال وجود دارد برداشتی مخالفآنچه فرستنده در نظر داشته در منظر گیرنده دریافت شود.

 

4.تعدد نیازهای مخاطب

پیام می بایست از نظر محتوا به گونه ای باشد که به نیازهای مخاطبان چون نیازهایشناختی و یا نگرشی ایشان پاسخ دهد و از نظر مخاطب دارای ارزش باشد. در حقیقت درفرایند ارتباطی توجه لازم به نیازهای مختلف ازجمله نیازهای معیشتی، ایمنی، جسمی،روابط اجتماعی و احترام خویشتن، اصلی اساسی در برقراری ارتباط موثر است. دقت در رفعاین نیازها بر اساس ترتیب بیان شده باعث افزایش تاثیر پیام بر روی مخاطب و در نهایتبهبود درک مخاطب از پیام خواهد شد. در آیات قرانی چون 155بقره و 112نحل نیز به همینموارد اشاره شده است. در ذیل به بررسی آیه ی 155 سوره بقره بر اساس تفسیر نور میپردازیم( تفسير نور، ج‏1، ص: 254):

وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِیمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا بَلَدًا آمِنًا وَارْزُقْ أَهْلَهُمِنَ الثَّمَرَاتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ بِاللَّهِ وَالْیوْمِ الْآخِرِ قَالَ وَمَنْكَفَرَ فَأُمَتِّعُهُ قَلِیلًا ثُمَّ أَضْطَرُّهُ إِلَى عَذَابِ النَّارِ وَبِئْسَالْمَصِیرُ«126»

و(به یاد آورید) هنگامی را که ابراهیم عرض کرد: «پروردگارا! این سرزمین را شهر امنیقرار ده! و اهل آن را -آنها که به خدا و روز بازپسین، ایمان آورده‌اند- از ثمرات(گوناگون)، روزی ده!» (گفت:) «ما دعای تو را اجابت کردیم؛ و مؤمنان را از انواعبرکات، بهره‌مند ساختیم؛ (اما به آنها که کافر شدند، بهره کمی خواهیم داد؛ سپس آنهارا به عذاب آتش می‌کشانیم؛ و چه بد سرانجامی دارند»

ازآیه فوق می توان اینگونه برداشت نمود که؛

1.درفرایند ارتباطی تا زمانی که نیازهای اولیه مخاطب چون امنیت و نیازهای معیشتیبرآورده نشود ارضای نیازهای سطح بالاتر بی فایده خواهد بود. از اینرو یک فرایندارتباطی هرچند شامل بهترین کیفیت و بالاترین زمینه محتوایی باشد تا زمانی کهنیازهای ابتدایی مخاطب ارضا نشده باشد تاثیری نخواهد داشت.

2.هرچه نیازهای سطح بالاتر ارضا شود درک مخاطب از پیام ارتباطی بیشتر خواهد شد، ایندرصورتی است که در مرحله نیازهای سطح پایین تر چون معیشت و امنیت برآورده شود.

 

5.تفاوت ذهنیت ها در مخاطب:

کهبه متفاوت بودن شاکله تشخیص افراد اشاره دارد و بیان کننده این است که افراد  براساس ذهنیت های مختلف به بررسی و تشخیص می پردازند(سوره حدید: آیه 20)

«اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَیاةُ الدُّنْیا لَعِبٌ وَلَهْوٌ وَزِینَةٌ وَتَفَاخُرٌبَینَكُمْ وَتَكَاثُرٌ فِی الْأَمْوَالِ وَالْأَوْلَادِ كَمَثَلِ غَیثٍ أَعْجَبَالْكُفَّارَ نَبَاتُهُ ثُمَّ یهِیجُ فَتَرَاهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ یكُونُ حُطَامًاوَفِی الْآخِرَةِ عَذَابٌ شَدِیدٌ وَمَغْفِرَةٌ مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَانٌ وَمَاالْحَیاةُ الدُّنْیا إِلَّا مَتَاعُ الْغُرُورِ»-بدانید زندگی دنیا تنها بازی وسرگرمی و تجمل پرستی و فخرفروشی در میان شما و افزون طلبی در اموال و فرزندان است،همانند بارانی که محصولش کشاورزان را در شگفتی فرو می‌برد، سپس خشک می‌شود بگونه‌ایکه آن را زرد رنگ می‌بینی؛ سپس تبدیل به کاه می‌شود! و در آخرت، عذاب شدید است یامغفرت و رضای الهی؛ و (به هر حال) زندگی دنیا چیزی جز متاع فریب نیست!

ازآیه فوق می توان اینگونه برداشت نمود که؛

1.درابتدا خداوند متعال زندگی دنیا را به بازی و سرگرمی و تجمل پرستی تشبیه می کند کهعده ای به آن چون بارانی می نگرند که خشکی را تبدیل به سرسبزی می نماید. در دنیایارتباطات نیز گاهی اوقات فرستنده هدف و قصد خاصی از ارسال یک پیام دارد اما مخاطبدریافتی متفاوت از پیام ارسالی می کند.

2.درفرایند ارتباطی گاهی اوقات هدفی که پشت فرایند ارتباطی پنهان شده است بسیار قابللمس می باشد. هرچقدر بین اهداف اصلی و مصداق های ارائه شده شباهت وجود داشته باشددرک مخاطب از پیام بیشتر خواهد شد.

 

6.پایگاه اجتماعی فرستنده:

 درفرایند ارتباطی شخصیت فرستنده یا گوینده نقش مؤثرى را  در درک مخاطب از پیام ايفامى‌كند. اينكه گوينده از چه پايگاه و جايگاهى برخوردار مى‌باشد و نشان و خاستگاهاجتماعى او در چه حدّ و اندازه ای است، عامل و عنصری مهم در موفقیت فرایند ارتباطیاست. در نظریات ارتباطی هرچه گوینده از اعتبار بالاتری در نزد مخاطب برخوردار باشدبه همان میزان تاثیر پیام نیز افزایش خواهد یافت.(مک کوئیل،1384: 56)

درآیات قرآن نیز به جایگاه فرستنده در درک مخاطب از پیام اشاره شده است، پیامبرانی کهبه سوی قوم خویش ماموریت می یافتند هرگاه از نظر اجتماعی در جایگاه بالایی از جامعهنبودند مورد اعتراض قرار می گرفتند و در دعوت خویش دچار مشکل می شدند.

آیات فراوانی وجود دارد مبنی بر اینکه مردمان جامعه نسبت به اینکه پیامبر مبعوث شدهبرخاسته از میان قبایل ثروتمند نبودند لب به اعتراض گشودند. به نوان نمونه می توانبه اقتدار طلبی بعضی از مخاطبان اشاره کرد که نسبت به ساحت مقدس پیامبر(ص) اعتراضکردند که چرا اين قرآن بر مردى بزرگ (از نظر جاه و مال) از دو قريه (مكّه و طائف)نازل نشده است. در ذیل به بررسی آیات 29 تا 31 سوره زخرف و همیچنین آیه 63 سورهاعراف خواهیم پرداخت. (تفسير نور، ج‏10، ص: 449)

«بَلْ مَتَّعْتُ هؤُلاءِ وَ آباءَهُمْ حَتَّى جاءَهُمُ الْحَقُّ وَ رَسُولٌ مُبِينٌ(29) وَ لَمَّا جاءَهُمُ الْحَقُّ قالُوا هذا سِحْرٌ وَ إِنَّا بِهِ كافِرُونَ (30)وَ قالُوا لَوْ لا نُزِّلَ هذَا الْقُرْآنُ عَلى‏ رَجُلٍ مِنَ الْقَرْيَتَيْنِعَظِيمٍ»(سوره الزخرف: آيات 29 تا 31)

(من نه تنها مشركان را هلاك نكردم) بلكه آنان و پدرانشان را كامياب كردم تا آن كهحقّ (قرآن) و پيامبرى آشكار به سراغشان آمد و چون حقّ به سراغشان آمد، گفتند: اينسحر است و ما به آن كفر مى‏ورزيم. و گفتند: چرا اين قرآن بر مردى بزرگ (از نظر جاهو مال) از دو قريه (مكّه و طائف) نازل نشده است. و یا آیه 63 سوره اعراف«أَوَعَجِبْتُمْ أَنْ جَاءَكُمْ ذِكْرٌ مِنْ رَبِّكُمْ عَلَى رَجُلٍ مِنْكُمْلِینْذِرَكُمْ وَلِتَتَّقُوا وَلَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ» آیا تعجب کرده‌اید کهدستور آگاه کننده پروردگارتان به وسیله مردی از میان شما به شما برسد، تا (از عواقباعمال خلاف) بیمتان دهد، و (در پرتو این دستور،) پرهیزگاری پیشه کنید و شاید مشمولرحمت (الهی) گردید؟!

ازآیات فوق می توان اینگونه برداشت نمود که؛

1.یکی از دلایل موفقیت انبیاء الهی در دعوت مردمان جامعه همجنس بودن و برآمده از میانمردم بودنشان بود به همین دلیل اعضای جامعه راحت تر سخنانشان را قبول می کردند، درفرایند ارتباطی نیز گیرندگان با رسانه‌هايي تعامل برقرار مي‌کنند که خوشامدگويافکار و انديشه آنها باشند، به عبارت ديگر رسانه‌هايي مي‌توانند به برقراري تعاملبا مردم اميدوار باشند که مردم آنها را موافق انديشه‌هاي خود بدانند.

2.هرچقدر در فرایند ارتباطی فرستنده از شأن اجتماعی بالاتری نزد گیرنده برخوردار باشدبه همان میزان درک مخاطب از پیام که بیشتر به دلیل شخصیت فرستنده است افزایش خواهدیافت.

 

7.شخصيت گوينده:

شخصیت پیام رسان، باورهای او به پیامی که می فرستد و نیز چگونگی عملکرد پیام رساننسبت به پیام خود و دیگر ویژگی های شخصیتی پیام رسان، در درک مخاطب از پیام نقش مهمو سازنده ای ایفا می کند.

پیام رسان می بایست با ویژگی ها و صفاتی چون آگاهی و علم(توبه آیه 122 و اعراف آیه62 و مریم آیه 43 و یوسف آیه 108)، اخلاص(انعام آیه 90 و یونس آیه 72 و نیز آیاتیکه سخن از تبلیغ بی اجر وارد شده است)، راستی، تعهد(آل عمران آیه 187 و سوره ص آیه86)، صبر و استمرار(یس آیه14 و هود آیه 12)، شجاعت(احزاب آیه 39) ، فصاحت(قصص آیه34)، ادب (مریم آیه 42)، خوش خلقی( آل عمران آیه 159)، خیر خواهی(اعراف آیه 62 و 68و 79 و 93) و مانند آن برخوردار باشد.

8.نوع مخاطب

دقت در ویژگی های نوع مخاطب عاملی مهم در افزایش تاثیر پیام و بهبود درک مخاطب ازپیام خواهد شد. به عبارتی در یک فرایند ارتباطی دقت در ویژگی های گروه هدف از نظرسن، جنس، قشر و طبقه اجتماعى و فرهنگى بر نوع درک مخاطب از پیام تاثیرگذار خواهدبود.

پیامبران با توجه به این عنصر، روش های مختلفی چون قصه و تمثیل و موعظه و پند وبرهان و منطق استفاده می کردند؛ زیرا نوجوانان بیش تر در پی شناخت از راه تمثیلهستند و گروه های سنی تحصیل کرده بیش تر پیام های منطقی و عقلانی را مورد توجه قرارمی دهند. از این روست که قرآن با توجه به کارکردهای چندگانه از پیامبران می خواهدکه هم با توجه به شرایط سنی و هم استعداد و قابلیت های مخاطبان و گیرندگان پیام ازروش های مختلفی چون برهان و جدل و موعظه و مانند آن بهره گیرند. آیات 29 و 30 سورهنجم و همچنین آیه 125 سوره نحل به همین موضوع اشاره دارد.

9.تکرار پیام و تعدد پیام رسانان

شواهد عملی در الگوي هاى يادگيرى در تغيير نگرش نشان مى‌دهد كه براى موفقيت يك پيامو تأثير گذارى بيشتر آن، جلب توجه پيام گيران و نيز تكرار آن پيام، شانس اثر بخشىرا بسيار بالا مى‌برد. از اين رو، در آگهى‌هاى تبليغاتى نيز از اين روش و اصوليادگيرى و تغيير نگرش در مخاطبان به خوبى و فراوانى به كار گرفته مى‌شود. در اينروش براى هر چه تأثير گذارى يك پيام از شخصيت‌هاى مقبول و مورد اعتماد و كسانى كهبه گونه‌اى الگو شناخته مى‌شوند، بهره گرفته مى‌شود و كوشش بر اين است تا بااستفاده از مقبوليت و محبوبيت و مورد اعتماد بودن و يا جذابيت منبع پيام براىمتقاعد كردن پيام عرضه شده، تأثير بيشترى بر روى مخاطبان به جا گذارد. تاثیر، زمانیبیش تر و کارایی تبلیغ افزایش می یابد که برای یک پیام از چند شخصیت و در زمان هایپیاپی بی آنکه پیام فراموش شود به گوش مخاطبان رسانده شود. چنان که خداوند با توجهبه این شیوه و روش تبلیغی می فرماید: «إِذْ أَرْسَلْنَا إِلَیهِمُ اثْنَینِ فَكَذَّبُوهُمَا فَعَزَّزْنَابِثَالِثٍ فَقَالُوا إِنَّا إِلَیكُمْ مُرْسَلُونَ»؛ هنگامی که ما به سوی ایشان (مردمان شهر انطاکیه) دو فرستاده گسیل داشتیم مردمان آن دو را تکذیب کردند پس سومینرا برای تقویت او فرستادیم و ایشان گفتند ما به سوی شما از جانب خداوندفرستادگانیم.(یس آیه 14)

بهنظر مى‌رسد كه در اين جا دو نكته مورد تأكيد قرار گرفته است: 1. تكرار پيام، 2.تعدد پيام رسانان بنابراين با تكرار پيام خاصى در فواصل زمانى مشخص و با بهره‌گيرىاز شخصيت‌هاى معتبر و نقل گفتار از آنان و يا با استفاده از حضور چنين اشخاصی، میتوان درک مخاطب از پیام را افزایش داد.

10.عوامل مداخله گر

پيام در خلأ انجام نمى‌گيرد، بلكه در هنگام ارايه پيام خاص، گيرنده درگير چندينپيام گاه متضاد و متناقض است. بنابراين عوامل تداخل كننده‌اى وجود دارد كه تأثيرشگرفى در مؤثر بودن يك پيام و متقاعد كردن آن به جاى گذارد. این عوامل در تفكر ذهنىمخاطبان، در ضمن شنيدن يك پيام، نقش بازدارندگى را دارد. تبلیغات گمراه کننده وفریبنده فرعون برای تحمیق مردم مصر(زخرف آیه 51 و 54 و غافر آیات 38 و 41 و 42) ونیز تبلیغات سوء اشراف مدین(اعراف آیه 88) و نیز مسیحیان (بقره آیه 135) و یهودیان(توبه ایه 30 و 32) و اشاعه تهمت و شایعات بی اساس از سوی منافقان (نور آیه 11 ومجادله آیه 8 و توبه آیه 61) تنها نمونه هایی است که قرآن در این باره بیان کردهاست.

درآیات قرآن به این روش از سوی مشرکان اشاره شده است، آنان در هنگام تبلیغ پیامبر(ص)با دست زدن و کارهای از این دست که به عنوان نماز اجرا می شد در پیام رسانی اخلالایجاد می کردند و یا با همهمه می کوشیدند تا تاثیر پیام را کاهش دهند.

11.روش‌هاى پيام رسانى

 اشکالپیام رسانی به عنوان یکی از عوامل اصلى و تأثير گذار نقش مهمى را در درک مخاطب ازپیام ايفا مى‌كنند؛ زيرا روش تبليغ هر پيامى با پيام ديگر تفاوت و تمايز دارد؛ ازاين رو، ابزار انتقال پيام و رسانه مورد استفاده، رهيافت‌هاى درونى و بيرونى و نیزروش‌هاى پيام رسانى از جهت روش مستقيم و غير مستقيم بودن، از ديگر عناصر ومؤلفه‌هاى تأثير تبليغ و پيام رسانى درست و سازنده و تاثیرگذار است. روش هایی چونسخنوری و گفتارهای همراه با نرمی و سلاست و روانی و روشنی(نساء ایه 63 و طه آیه 27و 28 و 44 و نحل آیه 35) شعر و نظم ( شعراء ایات 224 و 227) ابزارها و فن آوری روزمانند منادیان و جارچیان در گذشته و ماهواره و اینترنت و پیامک در زمان امروز(اعرافآیه 111 و 112 و شعراء ایه 36 و 37) و نامه های در اشکال مختلف آن (نمل آیات 28 و31) از ابزارهایی است که قرآن بر آن تاکید دارد.

12.اصل فطرت :

این اصل بیان می کند که فطرت در همه انسان ها مشترک است یعنی تمامی مخاطبان علی رغمتفاوت در محیط فرهنگی، زیستی، تنوع نیازی و... در یک ویژگی با دیگران مخاطبان یکگونه اند. این ویژگی(فطرت) برای برنامه ریزان رسانه ای و فرهنگی می تواند مهمتریناصل تلقی شود. در ذیل به بررسی آیه30 سوره روم می پردازیم( تفسير نور، ج‏9، ص:197):

«فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفاً فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَعَلَيْها لا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَ لكِنَّأَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ» پس با گرايش به حقّ به اين دين روى بياور، (اين)فطرت الهى است كه خداوند مردم را بر اساس آن آفريده است، براى آفرينش الهى دگرگونىنيست، اين است دين پايدار، ولى بيشتر مردم نمى‏دانند.

ازآیه فوق می توان اینگونه برداشت نمود که؛

1.فطرت در لغت به معناى خلقت و شكافتن پرده‏ى عدم و آفرينش يك موجود است.گويا                       خداوند انسان را به گونه‏اى آفريده كه به حقّ تمايلدارد و از باطل بيزار است. درست همانند علاقه‏ى مادر به فرزند كه امرى تعليمى نيست،بلكه فطرى و غريزى است.

2.درروايات در رابطه آیه «فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ» آمده است، رهبر دينى جامعه بايدابتدا حقّ گرايى كامل خود را تثبيت كند، بعد به ارشاد ديگران بپردازد. در همینرابطه و در فرایند ارتبا

نظرات شما عزیزان:

تاريخ : جمعه 25 مرداد 1392برچسب:,